Các vấn đề thường gặp
1. Di tích tại Việt Nam
- Di tích là dấu vết vật chất của quá khứ còn lưu lại trong lòng đất hoặc trên mặt đất mang những giá trị về Văn hóa và Lịch sử của Nhân loại.
- Hiện nay, ở Việt Nam có hơn 3.000 Di tích được xếp hạng Di tích Quốc gia và hơn 7.000 Di tích được xếp hạng cấp Tỉnh, 78 Di tích xếp hạng Di tích Quốc gia đặc biệt và trong số đó có 08 Di sản Thế giới.
- Di tích gồm có các loại hình như sau: Di tích lịch sử, Di tích kiến trúc nghệ thuật, Di tích khảo cổ và danh lam thắng cảnh.
- Nhiều Di tích hiện vẫn còn lưu giữ rất nhiều hiện vật cổ tạo nên những giá trị cho Di tích.
- Vật liệu cấu thành Di tích và hiện vật Di tích từ nhiều Vật liệu khác nhau như Gỗ, Gạch, Đá, Đồng, Giấy, Vải…
2. Nguyên nhân gây xuống cấp vật liệu Di tích
Việt Nam nằm trong vùng khí hậu nhiệt đới gió mùa. Khí hậu phía Bắc có mùa đông lạnh, cuối mùa ẩm ướt, mưa phùn, mùa hạ nóng và mưa nhiều. Chịu ảnh hưởng của mưa, gió, bão, lụt, thời tiết thay đổi gây ra sự biến thiên các yếu tố như nước mưa, độ ẩm, ánh sáng, nhiệt độ..... tác động gia tăng đến Vật liệu Di tích, làm giảm tuổi thọ của Vật liệu Di tích.
2.1. Vi sinh vật: Nấm mốc, Địa Y, Tảo, Rêu...
- Vi khuẩn, thực vật bậc thấp (Vi nấm, Rêu, Mốc...) sinh trưởng trên bề mặt Vật liệu, nguồn thức ăn chính cung cấp cho Vi sinh vật phát triển là cơ chất của Vật liệu. Trong quá trình sinh trưởng chúng thải ra một số loại Axit hữu cơ và vô cơ có hại, kể cả axit sunphuric hay axitnitric...
⇒ Các Axit này lâu ngày lưu giữ trên bề mặt Vật liệu gây ra sự thay đổi cấu trúc bề mặt.
- Địa y là sự cộng sinh giữa 2 loài Nấm và Tảo. chúng tăng truởng với một tốc độ rất chậm, nhưng nó có ảnh hưởng nghiêm trọng đến các bề mặt Vật liệu Di tích. Sự phát triển của chúng hình thành các bẫy làm ngăn cản quá trình bay hơi nước, làm nền để giúp cho các lòai vi sinh vật khác phát triển.
Nấm Mốc xâm hại bề mặt Vật liệu Gạch di tích
Địa y phát triển thành mảng trắng trên bề mặt bia Đá chùa Sổ
Đỉnh bia Đá chùa Miêng Hạ
bị nấm mốc phủ kín
Nấm mốc phủ kín bề mặt bia Đá chùa Chài
2.2. Nước, Độ ẩm
- Nước có chứa nhiều ion gây ăn mòn Vật liệu trong khí quyển, nên trong Nước mưa chứa hàm lượng các loại Oxit CO2, SOx, NOx...tạo thành các Axit yếu.
- Nước làm tăng tốc độ phản ứng của các ion trong không khí với Vật liệu Di tích và là tác nhân cho muối kết tinh trên các Vật liệu Di tích có độ rỗng.
- Nước còn là tác nhân làm lây lan hư hỏng từ nơi này đến nơi kia trong cấu kiện Di tích. Đặc biệt là trường hợp ăn mòn mao dẫn.
- Nước mưa chứa nhiều các chất hóa học: SOx, NOx, COx
- Các chất hóa học trong nước mưa kết hợp với nước tạo các loại Axit phá hủy các phân tử màu trong Gỗ làm màu sắc Gỗ bị bạc dần.
[C6H7O2(OH)3]n + 3n HNO3 → [C6H7O2(ONO2)3]n + 3n H2O
Gỗ bị bạc màu - Đền Cuông
Cánh cửa và cột hiên
đền thờ Nguyễn Bỉnh Khiêm
- Hiện vật Kim loại trong Di tích bị gỉ trong môi trường tự nhiên, quá trình ăn mòn diễn ra từ từ, do tác động của Nước mưa, Không khí, Ánh sáng…. Có những hiện vật Đồng cho thấy toàn bộ lớp lõi ở giữa đã chuyển sang màu nâu đỏ Cu2O, phía bên ngoài là lớp gỉ đen của CuO. Các lớp gỉ là các muối gỉ Đồng có màu lá cây của khoáng malachite, xanh tím than của khoáng Atacamite và Azurit.
Cơ chế gỉ đồng
Chuông Đồng tại đền Trần - Nam Định
bị gỉ xanh bề mặt
Hiện vật Đồng chùa Phật tích – Bắc Ninh
bị Oxy hóa tạo lớp gỉ đồng
Bệ thờ Đồng ở đền Trần - Nam Định
bị gỉ xanh bề mặt
Khánh Đồng tại đền Trần - Nam Định
bị gỉ xanh bề mặt
2.3. Nhiệt độ, ánh sáng
2.3.1 Nhiệt độ
- Nhiệt độ làm cho các Vật liệu Di tích bị giãn nở không đều dẫn đến phá vỡ các liên kết cấu trúc. Các khoáng vật khác nhau có hệ số giãn nở rất khác nhau.
- Sự chênh lệch nhiệt độ giữa ngày và đêm, giữa các mùa trong năm càng lớn thì sự hư hỏng vật lý diễn ra càng mạnh, làm cho bề mặt Vật liệu Di tích có thể bị nứt, cong, vênh, phồng rộp, bong tróc bề mặt. Nước sẽ ngấm vào các vết nứt gây ra các hư hỏng khác.
Lớp Sơn phủ truyền thống bị bong tróc,
biến màu trên các pho tượng cổ trong Di tích
2.3.2 Ánh sáng
- Ánh sáng mặt trời gồm tia Hồng ngoại (IR), tia Tử ngoại (tia UV), Ánh sáng đơn sắc (Đỏ, Cam, Vàng, Lục, Lam, Chàm, Tím), và các dạng sóng năng lượng khác với bước sóng ngắn không nhìn thấy được bằng mắt thường.
- Tia UV này làm cho bề mặt Vật liệu Di tích bị lão hóa nhanh chóng dẫn đến mòn, biến màu do thay đổi thành phần chất của Vật liệu Di tích.
Bề mặt Gạch tại chùa Đại Bi - Mỹ Đức - Hà Nội
bị biến màu.
Bề mặt Gạch tại Chùa Đậu - Hà Nội
bị biến màu
Ánh sáng có các tia Tử ngoại, Hồng ngoại, Ánh sáng nhìn thấy.... Bề mặt Gỗ hấp thụ các tia Tử ngoại và gây ra các phản ứng quang hóa làm bề mặt Gỗ bị bạc, xỉn màu…Tia hồng ngoại gây nóng bề mặt Gỗ, ảnh hưởng đến cấu trúc Gỗ.
Bề mặt Gỗ bị bạc màu - Đền Cờn
Bề mặt Gỗ bị bạc màu Chùa Bổ Đà- Bắc Giang
2.4. Yếu tố khác
Hàng ngày Di tích đón tiếp hàng trăm lượt khách, nên việc Con người có những tác động không mong muốn lên bề mặt Vật liệu Di tích như việc thắp hương sẽ làm gia tăng ám khói đen trên bề mặt Vật liệu Di tích…. làm giảm thẩm mỹ và sự linh thiêng của Di tích.
Lớp phủ Sơn Thếp trải qua thời gian,
bị ám khỏi nấm mốc, bụi bẩn
làm giảm giá trị thẩm mỹ cho cấu kiện
và Hiện vật nội thất bên trong Di tích
- Các du khách sử dụng bút vẽ, phấn vẽ những chữ viết bậy lên bề mặt Vật liệu Di tích gây mất mỹ quan, phản cảm, giảm tính linh thiêng cho Di tích.
Bia Đá chùa Đại Phùng bị đen do mực tàu
Bia Đá đền Sóc bị viết bằng bút mực
- Du khách sờ, tiếp xúc lên các hiện vật trong Di tích gây hư hỏng, mài mòn, bám bẩn Vật liệu.
Bề mặt pho tượng bằng Đá bị mài mòn biến màu do khách hành hương chà xát thường xuyên tại chùa Bãi Đính – Ninh Bình
3. Nguyên tắc bảo quản vật liệu Di tích
Theo thời gian, dưới tác động của các yếu tố khí hậu vô cùng khắc nghiệt ở Việt Nam (Không khí, Nhiệt độ, Tia UV, Độ ẩm, Nước mưa…) và quá trình phong hóa, bào mòn, các Vật liệu Di tích ngày càng bị xuống cấp nghiêm trọng.
⇒ Làm mất đi các hoa văn, họa tiết có giá trị thẩm mỹ.
⇒ Làm biến màu, thay đổi cấu trúc Vật liệu Di tích.
⇒ Suy giảm giá trị bền vững của Di tích...
DO VẬY: VIỆC BẢO QUẢN VẬT LIỆU DI TÍCH LÀ VIỆC LÀM VÔ CÙNG CẤP BÁCH ĐỂ “BẢO TỒN” YẾU TỐ GỐC VÀ GIA TĂNG SỰ BỀN VỮNG CHO DI TÍCH.
- Công tác Bảo tồn Di tích vật thể được thực thi theo các thứ tự ưu tiên như sau :
BẢO QUẢN ⇒ TU BỔ ⇒ PHỤC CHẾ
- Trong đó, "Bảo quản" là ưu tiên số một trong công tác Bảo tồn Di tích
Tuy nhiên hiện nay, gần như toàn bộ các Di tích đang trong tình trạng không được “Bảo quản”, hay việc “Bảo quản” chỉ dừng lại ở các biện pháp thô sơ, thậm chí còn ảnh hưởng đến Vật liệu Di tích.
- “Bảo quản” Vật liệu trong lĩnh vực Bảo tồn Di tích cần tuân theo các nguyên tắc:
⇒ Ngăn chặn, chống lại các tác nhân gây hư hỏng bề mặt Vật liệu Di tích.
⇒ Không làm thay đổi thành phần cấu trúc, hóa học Vật liệu Di tích.
⇒ Không làm biến màu, giữ màu sắc ban đầu của Vật liệu Di tích.
⇒ Đảm bảo gia tăng tính bền vững cho Vật liệu Di tích.
⇒ “Không làm cho Di tích, Hiện vật Già đi và Không làm cho Trẻ lại”.
⇒ VỚI NHỮNG YÊU CẦU KHẮT KHE NHƯ VẬY CẦN PHẢI CÓ GIẢI PHÁP ƯU VIỆT ĐỐI VỚI CÔNG TÁC “BẢO QUẢN” VẬT LIỆU TRONG DI TÍCH.